در این مقاله از آرتیها به سراغ سازی خاص به نام بربط یا عود می‌رویم. عود یا بربط سازی اصیل و باستانی است که قدمتی به اندازه تمدن سومر دارد و در خاورمیانه بخصوص ایران علاقه مندان زیادی دارد. امروزه این ساز علاوه بر سرزمین های شرقی در میان سایر اقوام غربی و کشورهای شرق آفریقایی طرفداران خاص خود را دارد. عود سازی زهی زخمه ای است که طول تقریبی آن ۸۵ سانتی متر است. بربط سازی با دسته کوتاه و کاسه بزرگ و گلابی شکل است که فاقد پرده بندی است و حدود ۱۰ تا ۱۳ سیم دارد. ساز بربط از چوب توت یا آبنوس تشکیل شده است.
خاستگاه بربت با استناد به اکتشافات باستان‌شناسی به پنج هزار سال پیش، تمدن سومر و شهر اور بر می گردد. در نگاره‌های مصری به جای مانده از دو هزار سال پیش که نوازندگان را به تصویر کشیده‌اند این ساز دیده می‌شود. پس از آن بربط به دیگر نقاط خاورمیانه از جمله ایران و عربستان دوره پیش از اسلام هم راه پیدا می‌کند. از بربت نوازان بنام ایرانی می‌توان باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین را نام برد. پس از اسلام و در پی خلافت اسلامی این ساز تکامل می یابد و گسترهٔ این ساز در سراسر جهان اسلام از چین تا اندلس گسترش میابد. در زمان حکومت عبدالرحمان دوم بر اندلس و دعوت او از یک نوازنده بنام به نام کمال‌الدین زریاب این ساز به اسپانیا وارد می‌شود. زریاب بربط را در این سرزمین گسترش و تکامل می‌دهد و از آمیختن این ساز با تار برای اولین ساز گیتار را می‌سازد. که هم‌اکنون سالانه در اسپانیا بزرگداشتی به نام زریاب برگزار می‌شود. پاکو دلوسیا از مشهورترین نوازندگان گیتار در جهان برای گرامیداشت یاد او قطعه‌ای به نام زریاب ساخته است.
نوازندگان نامی و مشهور ساز عود:
از نوازندگان مشهور و جهانی بربط می توان منیر بشیر موسیقیدان نامی آشوری تبار عراقی، انور ابراهیم آهنگساز تونسی، ریاض سنباطی، فرید الاطرش و ناصر شمه نام برد. از نوازندگان ایرانی بربط منصور نریمان، مجید ناظم پور، حسین بهروزی، حسن منوچهری، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی و عبدالوهاب شهیدی هستند که بخوبی توانسته اند صدای این ساز اصیل را به نسل های بعد از خود منتقل کنند.
نام بربط:
خوارزمی در مفاتیح العلوم نام این ساز را «بربط» آورده و گفته که در اصل «برِبت» است به معنی سینهٔ بت (مرغابی)، چرا که ظاهر آن شبیه به سینه و گردن مرغابی است. در صورتی که کتاب‌های لغت لاتین به‌آسانی آشکار می‌دارند که اصل این کلمه، «باربیطوس» (Barbitos)، یونانی است و بعد به شکل باربیطون (Barbiton) در زبانهای خارجی معمول گردید. صفی‌الدین اُرُمَوی در رسالۀ الأدوار به تشریح ساختار عود، شیوهٔ پرده‌بندی و نواختن آن پرداخته است.
اجزای ساز بربط:
- کاسه طنینی: دارای شکل گلابی است که از تکه های چوب به هم پیوسته درست شده است. شکم ساز بزرگ است به قسمی که بخش ریادی از طول سیم ها در ناحیه شکم قرار گرفته است.
- صفحه رویی آن از چوب است که بدلیل صدای بهتر بیشتر از چوب درخت کاج ساخته می شود. دایره های مشبک قرار گرفته بر روی صفحه که از جنس استخوان است باعث تولید صدای بهتر می شود.
- پل: پل های افقی که به صفحه متصل هستند مانع از تغییر شکل صفحه می باشند. این پل ها در پنج نقطه از صفحه به سمت داخل کاسه قرار دارند.
- خرک : بربط دارای خرک چوبی است که در انتهای کاسه قرار می گیرد و در واقع سیم گیر است. معمولا بین خرک و صفحه مقداری فاصله است.
- دسته: بربط دارای دسته کوتاه از جنس چوب است که در گذشته دستان بر روی آن قرار داشت. امروزه دسته فاقد دستان است و قطر آن حدود ده سانتی متر است.
- سرپنجه: محفظه ای جعبه مانند و توخالی که در ابتدای دسته قرار دارد و محل قرار گرفتن گوشی ها است. بطوری که در هر طرف آن پنج گوشی قرار دارد.
- شیطانک: بین دسته و سرپنجه با ارتفاع یک میلی متر قرار دارد. شیطانک در واقع چوب باریک و کم ارتفاع است که وترها از درون شیارهای آن می گذرند.
- وتر: بربط ۱۰ وتر دارد که جفت جفت با هم کوک می شوند و جنس وترها از ابریشم، سیم نایلونی یا روده گوسفند است که دارای ضخامت های متفاوت است.
- مضراب: در گذشته مضراب بربط پر پرندگان بود اما امروزه جنس آن از پلاستیک است که توسط دست راست نواخته می شود.
نحوه نواختن ساز بربط یا عود:
بربط دارای پنج جفت سیم است که از سمت راست به چپ صدای دو، سل، ر، لا، سل دارند. از آنجا که ساز عود فاقد دستان است اجرای تمام فواصل موسیقی از جمله پرده، نیم پرده و ربع پرده روی دسته ساز امکان پذیر است. ساز را به هنگام نواختن به صورت افقی روی ران پا قرار می دهند به صورتی که کاسه ساز سمت راست نوازنده و دسته آن سمت چپ قرار گیرد.