دراین مقاله از آرتیها به معرفی تاج محل هند می پردازیم. تاج محل (به هندی: ताज महल) از پرآوازه‌ترین بناهای جهان و آرامگاهی است که در نزدیکی شهر آگرا و در ۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی پایتخت هندوستان واقع شده‌است و یکی از عجایب هفتگانه جدید دنیا به‌شمار می‌رود. بر اساس کتاب نقش فارسی بر احجار هند، این بنا به دستور شاه جهان، پنجمین پادشاه گورکانی هند به خاطر یادبود همسرش بنام ارجمند بانو که در سال ۱۰۱۵ قمری یا ۱۰۴۰ شمسی در سفری جنگی به‌هنگام وضع حمل فوت کرد بنا شده است. خود شاه‌جهان نیز بعدتر در همان‌جا به خاک سپرده شد.
معماری این ساختمان ترکیبی از معماری ایرانی و معماری گورکانی است و در ساخت آن ۲۰٬۰۰۰ هنرمند به رهبری معمار ایرانی، احمد لاهوری و برادرش حمید لاهوری شرکت داشته‌اند. در برخی متون نیز از عیسی خان شیرازی و امانت خان شیرازی طغرانویس، نام برده شده‌است که گویا خوشنویسی کتیبه‌های در و دیوارهای تاج محل به امانت خان واگذار شده بوده‌است.
آغاز ساخت تاج محل سال ۱۶۳۲ میلادی (۱۰۴۲ خورشیدی) بوده و در سال ۱۶۴۷ میلادی (۱۰۵۷ خورشیدی) تکمیل شده‌است. برای ساخت این بنا در زمان خود ۳۲ میلیون روپیه هزینه شده است. این مبلغ امروزه برابر با ۵۲٫۸ میلیارد روپیه هند و ۸۲۷ میلیون دلار آمریکاست. تاج محل در سال ۱۹۸۳ در لیست میراث جهانی یونسکو با عنوان «جواهر هنر اسلامی در هند و یکی از شاهکارهای تحسین شده میراث جهانی» به ثبت رسید.
تاج محل بر اصول طراحی معماری گورکانی اولیه و معماری ایرانی بنا شده‌است. انگیزهٔ ایجاد این اثر، از موفقیت ساختمان‌های دودمان تیمور و گورکانی، از جمله گور امیر (مقبرهٔ تیمور در سمرقند)، آرامگاه همایون، مقبره اعتمادالدوله و مسجد جامع دهلی در دهلی ریشه گرفته بود. با وجود بنای اکثر بخش‌های ساختمان‌های گورکانی بر ماسه‌سنگ سرخ، شاه جهان درخواست استفاده از سنگ مرمر سفید تزیین‌شده با گوهرسنگ داشت. ساختمان‌های تحت حمایت او به سطوح تازه‌ای از تهذیب رسیدند.
باغ تاج محل :
مجموعهٔ تاج محل در یک باغ گورکانی مربع‌شکل به طول ۳۰۰ متر (۹۸۰ فوت) قرار دارد. این باغ دارای مسیرهایی است که هر یک از چهار قسمت باغ را به شانزده باغچه تقسیم می‌کنند. در فاصلهٔ بین مقبره و دروازه و در مرکز باغ، یک مخزن مرمرین آب قرار گرفته و یک استخر بازتاب برای بازتاب تصویر مقبره در جهت شمالی‌جنوبی آن قرار گرفته‌است. این مخزن مرمرین، حوض کوثر نامیده می‌شود.
ردیف‌هایی از درخت در باغ وجود دارد که هر درخت با نام‌های رایج و علمی خود نام‌گذاری شده‌است. علاوه بر این، آب‌نماهایی هم در باغ قرار دارد. معماری چهارباغ توسط بابر، نخستین امپراتور گورکانی، به هند وارد شده‌است. این معماری، نمادی از چهار رود جاری در جنة بوده و مشابه باغ بهشتی است؛ این نوع معماری از باغ ایرانی ریشه گرفته‌است.
مقبره در تاج محل :
مقبره مرکز مجموعهٔ تاج محل است. این قسمت، یک سازهٔ بزرگ از جنس مرمر سفید است که روی یک پایه قرار داشته و دارای یک بنای متقارن همراه با یک ایوان است که با گنبدی پوشیده شده‌است. همچون اکثر مقبره‌های گورکانی، عناصر پایه‌ای بنا ریشه در فرهنگ فارسی دارند.
سازهٔ اصلی، یک مکعب چندطبقه ساخته شده که با زاویه‌هایی برش‌خورده، یک ساختمان هشت‌ضلعی نامتقارن ایجاد کرده‌است. هر کدام از اضلاع چهارگانهٔ طویل این بنا تقریباً ۵۵ متر (۱۸۰ فوت) طول دارد. هر یک از اضلاع ایوان دارای یک پیش‌طاق بزرگ یا قوسی به‌شکل طاق همراه با دو بالکن قوسی مشابه در طرفین آن است. نقش‌مایهٔ پیش‌طاق‌ها روی فرورفتگی‌های لبه‌ها هم اعمال شده و طرح بنا را در تمام نواحی آن هندسی کرده‌است. چهار مناره در اطراف مقبره وجود داشته که هر یک در یکی از گوشه‌های پایه قرار دارد. تالار اصلی محل قرارگیری تابوت‌دان جعلی ممتاز محل و شاه جهان است و قبرهای حقیقی در طبقهٔ پایین‌تر از آن قرار گرفته‌اند.
زیباترین ویژگی تاج محل، گنبد مرمری آن است که مقبره را می‌پوشاند. این گنبد تقریباً ۳۵ متر (۱۱۵ فوت) ارتفاع دارد که از لحاظ اندازه، مشابه بنای اصلی است. به دلیل شکل خاص، این گنبد اغلب از نوع گنبد پیازی یا گواوایی شناخته می‌شود. بالای گنبد با طرح لالهٔ مردابی تزیین شده که در به‌چشم‌آمدن ارتفاع آن هم نقش دارد. چهار چتری گنبدی‌شکل کوچک‌تر و با معماری گنبد پیازی هم در گوشه‌های گنبد قرار گرفته که آن را برجسته‌تر می‌کند. گنبد کمی نامتقارن است. پایه‌های ستون‌دار آن به بام مقبره باز شده و نور محیط داخلی آن را فراهم می‌کنند. گلدسته‌ها از لبهٔ دیوارهای پایه‌ای گسترش یافته و جلب‌توجه بصری ارتفاع گنبد را بیشتر می‌کنند. نقش‌مایهٔ لالهٔ مردابی روی چتری‌ها و گلدسته‌ها تکرار شده‌است. گنبد و چتری‌ها با میله‌های تزیینی طلاکاری‌شده همراهند که با نقوش تزیینی ایرانی و هندی ترکیب شده‌است.
میلهٔ تزیینی اصلی در اصل از طلا ساخته شده بود، اما در اوایل قرن نوزدهم میلادی با یک نمونهٔ برنزی طلاکاری‌شده جایگزین شد. این بخش از گنبد، نمونه‌ای از ادغام عناصر تزیینی سنتی ایرانی و هندی است. یک ماه روی میله قرار دارد که یکی از نقش‌مایه‌های معمول اسلامی است و دو سر آن به‌سمت بهشت اشاره می‌کند.
مناره‌ها هم، که هر کدام حدود ۴۰ متر (۱۳۰ فوت) ارتفاع دارند، از سنگ مرمر ساخته شده‌اند. این مناره‌ها کاربردی بوده و برای استفادهٔ مؤذنها به‌جهت فراخواندن مسلمانان به نماز ساخته شده‌اند. هر مناره به سه طبقه تقسیم شده و در هر طبقه، یک بالکن وجود دارد. بر فراز هر مناره، یک چتری قرار گرفته‌است. این چتری‌ها هم طرحی مشابه چتری‌های مقبره دارند.
تزئینات بیرونی و داخلی تاج محل :
تزیینات بیرونی تاج محل از بهترین معماری‌های گورکانی به‌شمار می‌روند. تزیینات متناسب با تغییرات ناحیهٔ سطحی بنا تمیزکاری شده‌اند. عناصر تزیینی با انجام نقاشی، گچ‌بری و حکاکی یا کوبیدگی سنگ ایجاد شده‌اند. همانند هنر اسلامی، که از به‌کاربردن انسان‌انگاری امتناع می‌کند، عناصر تزیینی تاج محل هم صرفاً از خوشنویسی، طرح‌های انتزاعی یا نقش‌مایه‌های به‌شکل گیاه به‌وجود آمده‌اند. در سراسر مجموعه، سورههایی از قرآن به چشم می‌خورد که برخی عناصر تزیینی را تشکیل می‌دهند. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد که امانت خان شیرازی سوره‌ها را انتخاب کرده‌است.
خوشنویسی ورودی بزرگ تاج محل در سال ۱۶۰۹ توسط خوشنویسی با نام عبدالحق به‌وجود آمده‌است. شاه جهان به‌دلیل مهارت‌های خیره‌کنندهٔ امانت خان، این لقب را به او داد. در نزدیکی خطوط قرآن در پایهٔ ناحیهٔ داخلی گنبد، کتیبه‌ای دیده می‌شود که عبارت «نوشته‌شده توسط بندهٔ ناچیز، امانت خان شیرازی» روی آن به چشم می‌خورد. بخش‌های زیادی از خوش‌نویسی‌ها با خط ثلث واضح از جنس یشم یا مرمر سیاه نوشته شده و روی زمینهٔ مرمر سفید نصب شده‌است. اندازهٔ نوشتهٔ زمینه‌های بالاتر، اندکی بزرگ‌تر است تا در هنگام نگاه از زاویهٔ پایین، کژی نوشته‌ها کمتر به چشم آید.
گنبدها و طاق ساختمان‌های ماسه‌سنگی به‌دلیل توری‌کاری نقاشی حجاری‌شده دارای طرح‌های هندسی پرجزئیاتی هستند. بین بسیاری از عناصر نزدیک‌به‌هم، خاتم‌کاری‌هایی متقارن در جهت چپ و راست وجود دارد. ساختمان‌های ماسه‌سنگی از خاتم‌کاری سفید بهره برده و ساختمان‌های مرمرین دارای خاتم‌کاری تیره یا مشکی هستند. تابوت‌دان تاج محل هم از طرح خاتم‌کاری برجسته‌ای بهره می‌برد. کف طبقه‌ها و راهروها از کاشیها یا بلوک‌هایی بهره می‌برد که با الگوی تسلیشن چیده شده‌اند.
پنل‌های مرمرین سفید روی دیوارهای پایین‌تر مقبره، نصب شده و نقش‌برجسته‌های واقع‌گرایانه‌ای از گل و انگور روی آن‌ها نقش بسته‌است. مرمر پس‌زمینه صیقل داده شده تا جزئیات ریز حکاکی‌ها را پررنگ‌تر کند. پنل‌ها و دو طرف طاق‌ها با خاتم‌کاری‌های پرچین‌کاریشده‌ای از انگورها، گل‌ها و میوه‌های به‌شدت سبک‌یافته و تقریباً هندسی تزیین شده‌است. سنگ‌های خاتم‌کاری‌شده از مرمر زرد، یشم و یشم سبز ساخته شده و به‌نسبت سطح دیوارها، صیقل یافته و تراز شده‌اند.
تالار داخلی تاج محل تزییناتی فراتر از عناصر سنتی تزیینی دارد. خاتم‌کاری‌ها از نوع پرچین‌کاری نیستند؛ بلکه از گوهرسنگهای نیمه‌ارزشمند و ارزشمند تشکیل شده‌اند. تالار درونی به‌شکل هشت‌ضلعی بوده و طراحی آن، قابلیت ورود از طرف هر ضلع را فراهم می‌کند؛ با این وجود، فقط در جنوبی، که به باغ باز می‌شود، مورداستفاده قرار می‌گیرد. دیوارهای داخلی حدود ۲۵ متر (۸۲ فوت) ارتفاع داشته و با یک گنبد داخلی غیرواقعی تزیین‌شده با نقش‌مایهٔ خورشید پوشیده شده‌اند. هشت پیش‌طاق خمیده، کف بنا را مشخص می‌کنند و، مشابه نمای بیرونی بنا، هر پیش‌طاق ارتفاع‌پایین با پیش‌طاق دیگری که تقریباً وسط دیوار قرار گرفته، پوشیده شده‌است. چهار قوس مرکزی بالایی بالکن‌ها را می‌سازند و پنجرهٔ بیرونی هر بالکن دارای طرح‌های پیچیدهٔ جالی از جنس مرمر است. علاوه بر نور واردشده از پنجره‌ها، نور از فضاهای موجود در سقف که در گوشه‌ها با چتری پوشیده شده‌اند هم وارد می‌شود. جالی هشت‌ضلعی‌شکل که گور نمادین را احاطه می‌کند از هشت صفحهٔ مرمرین تشکیل شده که سوراخ‌کاریهای پیچیده‌ای روی آن انجام شده‌است. دیگر سطوح با سنگ‌های نیمه‌ارزشمند تزیین شده و طرح‌های انگور، میوه و گل‌ها را ایجاد کرده‌است. هر دیوار تالار با پنل‌های حجاری‌شده، خاتم‌کاری‌های پیچیدهٔ گوهرین و پنل‌های دارای خوشنویسی تزیین شده‌است. تزیینات این دیوارها تا حدودی مشابه عناصر طراحی به‌کاررفته در سطح خارجی مجموعه است.
بناهای مختلف تاج محل :
مجموعهٔ تاج محل از سه طرف با دیوارهای ماسه‌سنگی سرخ‌رنگ احاطه شده‌است و ضلع مجاور رود فاقد دیوار است. بیرون دیوارها چندین مقبره، از جمله مقبرهٔ دیگر همسران شاه جهان، قرار گرفته‌است و مقبرهٔ بزرگ‌تری هم متعلق به خدمت‌کار موردعلاقهٔ ممتاز محل است.
دروازهٔ اصلی سازه‌ای بزرگ است که بیشتر قسمت‌هایش از مرمر ساخته شده و یادآور معماری گورکانی است. طاق‌های دروازه، همان طرح طاق‌های مقبره را داشته و قوس‌های پیش‌طاق دارای خوش‌نویسی‌های مقبره هستند. سقف‌ها و دیوارهای طاق‌دار با طرح‌های هندسی باجزئیات کار شده و مشابه نقش‌های موجود روی دیگر بناهای ماسه‌سنگی مجموعه است.
در انتهای مجموعه، دو ساختمان بزرگ ماسه‌سنگی سرخ‌رنگ قرار گرفته که معکوس یکدیگر هستند و رو به دو طرف مقبره قرار گرفته‌اند. سطح پشتی دو ساختمان، موازی با دیوارهای غربی و شرقی است. بنای غربی یک مسجد است. بنای دیگر، جواب نام دارد و گمان می‌رود که برای تعادل در معماری ساخته شده‌باشد، هرچند احتمال استفاده از آن به‌عنوان مهمان‌خانه هم داده شده‌است.