در این مطلب از آرتیها به بهشتی گمشده در دل شمال ایران می رویم. دژ رودخان یا قلعه حسامی نام قلعه‌ای است متعلق به دوره امپراتوری ساسانی که بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در روستای رودخان ساخته شده است. دژ رودخان در ۳۰ کیلومتری شهر فومن است. برخی کارشناسان، ساخت قلعه را در دوران ساسانیان و مقارن با حمله اعراب به ایران دانسته‌اند.
این قلعه با ۲٫۶ هکتار مساحت بر فراز ارتفاعات روستای رودخان قرار دارد. دیوار قلعه ۱۵۰۰ متر طول دارد و در آن ۶۵ برج و بارو قرار گرفته‌است. فاصله مستقیم قلعه تا شهر ماکلوان ۲۵ کیلومتر، تا ماسوله ۴۵ کیلومتر و تا شفت ۲۰ کیلومتر است. اما از مسیر اصلی و آسفالته مسافت قلعه تا فومن ۲۵ کیلومتر، تا ماکلوان تقریباً ۳۵ کیلومتر و تا ماسوله ۶۰ کیلومتر است. این قلعه در ارتفاعی بین ۶۶۵ تا ۷۱۵ متر ارتفاع از سطح دریا واقع شده و در کنار آن رودی با همین نام جاری است.
این قلعه بدون شک یکی از بزرگ‌ترین و شکست ناپذیرترین قلعه‌های تاریخ ایران باستان بوده است اما متاسفانه فقط ۱۰ درصد بنا مرمت شده و باقی با بی‌کفایتی مسئولین با توجه به درامد سالانه ۵۰۰ هزار دلاری تجدید بنا نشده است. این دژ با ارزش تاریخی که دارد بنابر ساختار، معماری و ویژگی‌های استراتژیکی و رزمی، در ۳۰ مرداد ۱۳۵۴ خورشیدی، به شماره ۳/۱۵۴۹ در فهرست آثار تاریخی و ملی ثبت شد.
اکثر کارشناسان، ساخت قلعه را در دوران ساسانیان و مقارن با حمله عرب‌ها به ایران دانسته‌اند. در دورهٔ سلجوقیان این قلعه تجدید بنا شده و از پایگاه‌های مبارزاتی اسماعیلیان الموت بوده‌است.
بر روی کتیبه سردر ورودی قلعه که اکنون در موزهٔ گنجینهٔ رشت نگهداری می‌شود، درج شده که این قلعه در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ هجری قمری برای سلطان حسام‌الدین تجدید بنا شده‌است. امیره حسام الدین دباج فومنی (مظفرالسلطان)، فرمانروای بیه‌پس اولین قدرت منطقه‌ای بود که از اطاعت از صفویان سرپیچی کرد، و قلعه رود خان را بازسازی کرد تا از آنجا به مقاومت بپردازد او سپاه صفویان را دچار دردسر های بسیاری در قلعه رودخان کرد و شکست سختی به سپاه انگلیسی ها وارد نمود ولی سپس موفقیتی به دست نیاورد و به دربند گریخت و نهایتاً دستگیر و در تبریز اعدام شد.
توصیف قلعه رودخان:
قلعه رودخان از دو بخش ارگ و قورخانه تشکیل شده‌است. ارگ در قسمت غربی این بنا در دو طبقه واقع شده و جنس آن از آجر است. قراول‌خانه‌ها در قسمت شرقی در دو طبقه با نورگیرها و روزنه‌های متعدد بر اطراف مسلط است. چشمه‌ای نیز میان قلعه و گودترین محل آن وجود دارد.
بخش شرقی قلعه شامل دوازده ورودی، زندان، در اضطراری، حمام و آبریزگاه است. بخش غربی دوازده ورودی دارد، چشمه، حوض، آب‌انبار، سردخانه، حمام، آبریزگاه شاه‌نشین و چند واحد مسکونی که با برج و بارو محصور شده‌اند، دیگر بناهای این بخش را تشکیل می‌دهند. ۴۰ برج دیده‌بانی دور تا دور قلعه را احاطه کرده که اتاق‌های هشت ضلعی آن با طاق‌های گنبدی پوشانده شده‌است. دور تا دور دیوارها و برج‌ها روزنه‌هایی شیب‌دار دیده می‌شود که برای ریختن مواد مذاب و تیراندازی تعبیه شده‌اند. لازم است ذکر شود که در طول تاریخ قلعه، هیچ‌گاه دشمنی به آن نفوذ نکرده و نتوانسته آن را فتح کند.
بعد از پشت سر گذاشتن پله‌های قلعه رودخان گیلان، به یک در چوبی بسیار بزرگ خواهید رسید که ارتفاع آن بیش از سه متر است. این در چوبی یادآور دروازه ورودی شهرهای سریال بازی تاج و تخت است! بلند، بزرگ و قطعا با چندین سرباز محافظ در گذشته. دو طرف ورودی قلعه، دو سکوی ۱.۵ متری وجود دارد که قد آن تا کمرتان می‌رسد و در گذشته محلی برای استقرار محافظان قلعه بوده است، اما الان دیگر جنگل، این سکوها را همرنگ خودش کرده و با دیدنشان می‌فهمید که با یک مکان متروکه طرف هستید.
درست بالای دروازه ورودی، کتیبه معروف قلعه قرار داشته که روی آن اطلاعاتی در مورد زمان مرمت بنا حک شده بود. دو طرف در ورودی دو برج عظیم و بلند استوانه‌ای شکل با چند پنجره و روزنه قرار گرفته است که باعث شده ورود به قلعه برای هیچ دشمنی به این راحتی‌ها نباشد.
پس از گذشتن از لنگه در، سوار ماشین زمان خواهید شد و درست در میان یک قلعه هم‌چون یک شهر قدم خواهید گذاشت. شاید اگر برای چند لحظه چشم‌هایتان را ببندید صدای هیاهوی مردم، رفت‌وآمد سربازان و تیز کردن شمشیرها را هم بشنوید که از گذشته در فضای قلعه به جا مانده است. ورودی شما را به سمت یک راهرو با سکوهایی در دو طرف هدایت می‌کند که در گذشته محلی برای استراحت بوده است. از راهرو که بگذرید وارد محوطه قلعه خواهید شد و با چند پله سنگی به بخش‌های مختلف قلعه راه پیدا می‌کنید.
ویژگی‌های زمین‌شناسی:
قلعه رودخان از نظر زمین‌شناسی در منطقه‌ای بنا شده که در تقسیم‌بندی زمین‌شناسی به مجموعه گشت شهرت دارد و طبق بررسی‌های اشتوکلین شامل دو فاز دگرگونی است. اولی مربوط به پرکامبرین–پالئوزوئیک با شدت دگرگونی بالا است و دیگری به زمان مزوزوئیک و با شدت دگرگونی پایین مطلق است. با توجه به گزارش‌های زمین‌شناسی، احتمال وجود ذخایر آهن در این منطقه بالا است. شواهدی برای فعالیت معدن کاری باستانی در این منطقه گزارش شده‌است. از جملهٔ آن‌ها پس‌مانده‌های ذوب در این منطقه‌است.
وجه تسمیه قلعه (دلیل نام گذاری) چیست؟
از تاریخچه قلعه رودخان گذشته نوبت به دلیل نامگذاری آن می‌رسد؛ البته که این قلعه سالخورده را در هر دوره، با یک نام صدا می‌کردند؛ گاهی قلعه هزار پله بوده که با صدها پله از زمین به آسمان وصل می‌شده، گاهی هم قلعه حسامی، سکسار، سگسار و یا حتی سگسال. وجه تسمیه قلعه حسامی به مرمت بنا توسط حسام‌الدین دباج اسحاقی برمی‌گردد و سگسال هم احتمالا اشاره به سال سگ دارد که قلعه در آن ساخته شده است.
اما همان‌طور که تا اینجای کار متوجه شده‌اید، قلعه رودخان فومن قلعه‌ای است که کنار رودخانه قرار گرفته و همین موضوع منشا اصلی نامگذاری این بنای تاریخی است. این دژ عظیم در گذشته با نام‌هایی مثل دژ رودگان یا روگان شناخته می‌شد که به معنی دژی در کنار رودخانه بود اما بعدها به نام قلعه رودخان، یعنی قلعه‌ای که در نزدیکی رودخانه قرار دارد، تغییر پیدا کرد. این قلعه در زبان گیلکی به اسم «رودخان قلعه» و در زبان تالشی به اسم «قله روخون» معروف است، پس اگر از بومی‌های منطقه این اسم‌ها را شنیدید تعجب نکنید.